In de tweede helft van de 18e eeuw komt in centraal Europa een compositievorm tot ontwikkeling die verbonden is met de zogenaamde Weense Klassieken, vertegenwoordigd door Haydn, Mozart en de jonge Beethoven. Dit is de sonatevorm, die ook wel hoofdvorm of sonate-allegro vorm wordt genoemd, bestaande uit de vormdelen ||:expositie :||(:) doorwerking - reprise (:)||
De kern van deze vorm is het vertellen van een abstract verhaal door het spelen met thema's, motieven, toonsoorten en harmonieën, waarbij de componist binnen een bekend schema speelt met de verwachtingen van de luisteraar. Charles Rosen beschrijft de sonatevorm of sonatestijl als een "tonaal drama".
Tonaal gezien is het globale werkschema:
expositie
- kies een toonsoort en bevestig die met een duidelijke cadens
- moduleer naar een verwante toonsoort
- bevestig die nieuwe toonsoort weer met een duideijke cadens
- herhaal alles tot nu toe en ga daarna door
begin doorwerking
- keer terug naar de hoofdtoonsoort, maar:
- start die terugweg met een verrassende wending
- kies niet de kortste weg maar een omweg met de nodige verrassingen
- als je bijna "thuis" bent waarschuw dan door middel van een uitgebreide dominant
reprise
- als je eenmaal "thuis" bent, blijf daar dan ook.
De belangrijkste toonsoorten worden gecombineerd met een karakteristieke melodie, een thema.
Thema's worden op diverse manier "bewerkt", dit bewerken is kenmerkend voor de doorwerking.
Thema's raken gefragmenteerd, op motieven worden allerlei bewerkingen losgelaten; variatie, imitatie, sequensvorming, enzovoorts
Harmonisch gezien is dit de meest turbulente episode van het stuk: er wordt voortdurend gemoduleerd, met (uitgebreid) gebruik van chromatiek. Een doorwerking kent meestal een aantal episodes met verschillende bewerkingen.
Diether de la Motte benoemt (psychologische) functies van de drie vormdelen:
- expositie: overtuigen
- doorwerking: verrassen
- reprise: overtuigen
Kernbegrippen:
Toonsoort, cadens, modulatie, orgelpunt, sequens, thema, motief, chromatiek.
Expositie, doorwerking, reprise, coda.
Burkholder, J. P., Grout, D. J., & Palisca, C. V. (2014). A history of western music. New York: W.W. Norton & Compay.